Бурят Республикинче тухса тӑракан «Информ Полис» хаҫатра иртнӗ уйӑхра «Хамбо лама благословил нашу семью» ятпа чӑвашри паллӑ ҫемье, Атнер Петровичпа Гажидма Дамбаевна Хусанкайсем, ҫинчен пысӑк статья пичетленнӗ.
Атнер Петрович — филолог, литература критикӗ, публицист, наци юхӑмӗнче йӗр хӑварнӑ ҫын. Гажидма Дамбаевна — преподаватель, 1963-1982-мӗш ҫулсенче Буддистсен СССРти тӗп тӗн управленийӗн ертӳҫи пулнӑ Пандито Хамбо-лама XIX Жамбал-Доржи Гомбоевӑн пӗрремӗш куҫаруҫи пулнӑ.
Бурят хаҫачӗ хӑйсен ентешӗ Гажидма Дамбаевна мӑшӑрӗпе тӑван тӑрӑхне пырсан ҫемьепе тӗл пулнӑ. Атнер Петрович мӑшӑрӗ Хамбо лама вӗсен ҫемйине ырӑ суннине тата вӑл чӑваш чӗлхине вӗренме хушнине те аса илсе каласа кӑтартнӑ. «Чӑваш чӗлхине вӗрен! Эсӗ унта пурӑнатӑн пулсан, вӑл — санӑн иккӗмӗш тӑван ҫӗршыву», — тенӗ иккен буддистсен паллӑ манахӗ.
Ӗнер паллӑ этнопедагог Геннадий Волков ҫуралнӑранпа 90 ҫул ҫитрӗ. «Хыпар» издательство ҫурчӗн «Хресчен сасси» хаҫачӗн паянхи номерӗнче ятлӑ-сумлӑ ҫак ҫыннӑн амӑшӗ ҫинчен Надежда Смирнова ӑш кӑмӑлпа ҫырса кӑтартнине пичетленӗ.
Геннадий Никандровичӑн амӑшӗпе Евдокия Михайловна Волковӑпа, автор ӑна Альтук аппа тесе те палӑртнӑ, журналист икӗ хутчен тӗл пулнӑ иккен. Юлашкинчен тӗл пулнӑ чухне Евдокия Михайловна 92-ре пулнӑ. «Вӑтам пӳллӗ, имшеркке, шурӑ тутӑр айӗнчен кӗмӗл пӗрчӗсем вӗлтӗртетеҫҫӗ. Ӑсӗ-тӑнӗ хӑйпе пӗрлех. Шӳтлеме юратать. Калӑн, ун умӗнче пысӑк, сумлӑ ӗҫре палӑрнӑ ҫынсем мар, вун-вун ҫул каялли пекех катан пиртен ҫӗлетнӗ кӗпепе, ҫӳҫе шакла кастарнӑ пӗчӗк ывӑлӗсем лараҫҫӗ», — сӑнарлать автор этнопедагогӑн амӑшне.
Кирек епле ватӑ пекех Евдокия Михайловна та ӑслӑ калаҫнине палӑрать статьяран. «Евдокия Михайловна чӑваш ачисем чӑвашла пӗлменнишӗн пит хурланса калаҫрӗ ун чухне: «Чӑвашла вӗрентмесен ача усал ӳсет, — терӗ вӑл. — Ӑсӗ хӗсӗнсех пырать, имшерленет. Вара чӑваш ачи тӑван килӗнче усрав ывӑл, усрав хӗр пулса тӑрать. Тӑван чӗлхесӗр тӑван кил ҫук, анне чӗлхисӗр ҫуратнӑ анне те — ама ҫури.
| ЮПА | 31 |
Ҫакӑн пек каларӑш пур: Мускавран ҫӳҫ касма хушсан, Шупашкарта пуҫ каснӑ, тет.
Чӑннипе мана хама ку каларӑш пит килӗшсех те каймасть.
Анчах та акӑ В.В.Путин Йошкар-Ола хулинче мӗн каланине тӑнларӑмӑр.
Унӑн сӑмахӗсем:
Заставлять человека учить язык, который для него родным не является, так же недопустимо,
<Куҫару: Ҫынна тӑван мар чӗлхене ирӗксӗр вӗрентме ҫавӑн пекех юрамасть...>
Куратӑр-и? Тӑван МАР чӗлхе пирки сӑмах пырать. Тӑван чӗлхе пирки мар!
Тепӗр хут калатӑп: В.В.Путин пуплерӗшӗнче тӑван мар чӗлхе пирки сӑмах пырать.
Вырӑнти тиексем мӗн хӑтланма пуҫланӑ-ха? Эппин, курса тӗлӗнер ҫавна!
Енчен те В.В.Путин "неродной" текен чӗлхене вӗрентни пирки каланӑ пулсан, илсе кӑтартнӑ хут ҫинче "родной" пирки сӑмах пырать.
(2017 ҫулхи юпан 28-мӗшӗнче Чӑваш наци конгресӗн Х съездӗнче каланӑ сӑмахран)
Ҫуркуннеччен выҫса вилетпӗр пуль тесен те, чӑвашсем ыраш анине пӗрех шуратса хӑварнӑ.
Раҫҫейри вак халӑхсен чӗлхисем тавра, республикӑсемпе автономисем ҫинче каллех хура пӗлӗтсем явӑнма пуҫларӗҫ пулсан та, чӑваш халӑхӗ вилсе выртма шухӑшламасть-ха. Ҫултан-ҫул пайӑрланать те ушкӑнланать, ушкӑнланать те Чӑваш наци конгресӗ тавра тата хытӑрах чӑмӑртанать.
Аслисем астӑваҫҫех тетӗп: ҫак чӑмӑртану патне хаяр кӗрешӳ витӗр ҫитмелле пулчӗ. Шовинистсем таптанине чӑтма патша саманинчех хӑнӑхнӑ. 1907 ҫулта Чӑваш Пухӑвне Юмансемпе Хурисен Чӗмпӗрте полици сӑмси айӗнче вӑрттӑн ирттернӗ, 1917 ҫулта — 100 ҫул ӗлӗк — Никольскипе Комиссаровсем, Алюновпа Николаевсем — чӗмсӗрлӗхе хӑюллӑн сирме пултарнӑ.
ЧНКана никӗслесен вырӑссем мар, чӑваш ҫыннисем пирӗн ҫине ҫав тери хаяр сиксе ларни тӗлӗнтерме пӑрахмасть. 1992-1996 ҫулсенчи элек ҫырӑвӗсене упратӑп. Кунта пире националист, тӑшман, сӑрӑ кашкӑр, ухмах тата ытти ярлӑксемпе илемлетнӗ.
«Кала-ха» вӗренӳ пособийӗ валли юрӑсем ҫырма укҫа малалла пухаҫҫӗ. Халӗ 30 пин тенкӗ пуҫтарӑннӑ. Тепӗр ҫавӑн чухлӗне яхӑн кирлӗ.
«Чӗлхене вӗренмелли уроксенче юрӑсем пӗлтерӗшлӗ вырӑн йышӑнаҫҫӗ. Ҫавӑнпа май килнӗ таран ӑна ӗҫе кӗртмелле. Вӗренӳ министерстви укҫа ҫук тесе пулӑшмарӗ. Анчах эпир ӗҫе тӑсатпӑр, юрӑсене халех хатӗрлетпӗр. Аудифайлсем валли те укҫа кирлӗ. 100 тенкӗрен ытларах уйӑрнӑ кирек епле пулӑшу та пӗлтерӗшлӗ», — теҫҫӗ ку ӗҫпе тӑрӑшакансем. «Контактра» халӑх ушкӑнӗнчи «Кала-ха» страницӑна ҫыру ҫырма пулать е 68-50-51 номерпе шӑнкӑравламалла.
Хальлӗхе ҫак ҫынсем пулӑшнӑ: Алексей Осипов (Шупашкар), Александр Ковалев (Мускав), ятне кӑтартман ҫын (Шупашкар), «Ӑнӑҫу чӗлхи» ют чӗлхесен шкулӗ, Евгений Никитин (Етӗрне), Ольга Николаева (Ульпи, Париж), Анатолий Миронов (Швеци), Марина Андреева (Шупашкар), Николай Иванов (хӑй ӑҫтанне кӑтартман).
Ксения Собчак журналистка ячӗпе чӗлхесене хӳтӗлеме ыйтса ҫыру янӑ. Ӑна «Контактра» халӑх сетӗнчи «Тутарсем Собчакшӑн» (Татары за Собчак) пуҫару ушкӑнӗнче пичетленӗ. Уҫӑ ҫырура тутар, чӑваш, пушкӑрт тата Раҫҫейри ытти чӗлхене хӳтӗлеме ыйтнӑ.
Пӗлменнисене пӗлтерер: Ксения Собчак Раҫҫей Президенчӗ пулас шухӑшлине пӗлтернӗ.
«Пирӗн тӑван тутар чӗлхине хӳтӗлеме ыйтатпӑр пулин те пирӗн ҫырӑвӑмӑрӑн тӗллевӗ политика сӗмӗллӗ. Тутар чӗлхине кӑна мар, пушкӑрт, чӑваш, якут, мари тата ҫӗршыври ытти наци чӗлхисене хӳтӗлеме ыйтатпӑр», — тенӗ ҫырура.
Маларах Чӑваш халӑх сайчӗ «Ирӗклӗх» общество организацийӗ республикӑра граждансен прависене хӗсӗрлениyе палӑртнине пӗлтернӗччӗ. Аса илтерер: ку влаҫ органӗсен ӗҫӗ-хӗлне ҫутатса паракан сайтсене пырса тивет тенӗччӗ.
Паян Чӑваш Енре Патшалӑх Канашӗн вунвиҫҫӗмӗш черетлӗ сессийӗ иртрӗ. Унта депутатсем яланхиллех чылай ыйту пӑхса тухрӗҫ. Хӑш-пӗр саккуна улшӑну кӗртрӗҫ, хӑшӗсене ҫӗнетрӗҫ. Сессие итленисенчен камӑн асӗнче мӗн юлӗ те, анчах ҫак йӗркесен авторӗ Григорий Данилов депутат тухса калаҫнисенчен пӗринче чӑвашла пуплерӗ. Ӑнланманнисене вӑл куҫарса парассине йӗркелеме ыйтрӗ. Ку ыйтӑва парламент тивӗҫтерчӗ, пурне те куҫармалли аппаратсем йӑпӑр-япӑр валеҫсе пачӗҫ.
Чӑн та, Чӑваш Енре икӗ чӗлхе пулнине шута илсе депутатсем те икӗ чӗлхепе калаҫма пултараҫҫӗ. Коммунистсен партийӗн пайташӗ Григорий Данилов Чӑваш Енри пенсионерсене пурӑнма кирлӗ чи пӗчӗк виҫене палӑртнӑ чух «халӑх тарҫи» хӑй шухӑшне чӑвашла палӑртрӗ.
Кӑҫалхи иккӗмӗш вӗренӳ ҫулӗнчен ачасем тӑван чӗлхе тесе вырӑс е чӑваш чӗлхине вӗренесси аслисенчен, тата тӗрӗсрех каласан, вӗсен ашшӗ-амӑшӗнчен, килӗ. Ҫак кунсенче шкулсенче ҫине тӑрса пухусем ирттереҫҫӗ, унта ашшӗ-амӑшӗ чӗлхене суйласа вӗренӳ ертӳҫисен ячӗпе заявлени ҫырма тивӗҫ.
Тӑван чӗлхе текен предмета хальхи вӑхӑтра 1—7-мӗш классенче вӗрентеҫҫӗ, аслӑрах классенче регион компоненчӗ шучӗпе чӑваш чӗлхине ӑша илеҫҫӗ.
Тӑван чӗлхе предметпа халиччен пирӗн республикӑра наци чӗлхисенчен пӗрне, чӑваш чӗлхине, вӗрентнӗ. Малашне ку предмета палӑртма ашшӗ-амӑшне ирӗк парӗҫ. Кунта икӗ чӗлхерен пӗрне суйлама тивӗ. Кун пирки Чӑваш Енӗн Вӗренӳ министерствин шкулчченхи тата пӗтӗмӗшле вӗренӳ пайӗн пуҫлӑхӗ Антон Ширшов «Хыпар» издательство ҫуртне пӗлтернӗ.
Сӑмах май, Чӑваш Енри шкулсенче вырӑс чӗлхине вӗрентессине хӗсӗрленипе хӗсӗрлеменнине нумаях пулмасть Рособрнадзор тӗрӗсленӗ.
Нумаях пулмасть Чӑваш Енре чӑваш чӗлхи урокне вӑйӑ евер ирттерме пуҫласси пирки пӗлтернӗччӗ. Канаш хулинче вара ҫынсен шухӑшне пӗлес тесе алӑ пустарса ҫӳреҫҫӗ.
Унти пӗр шкулта ачасен ашшӗ-амӑшӗнчен чӑваш чӗлхине вӗрентме ирӗк ыйтса алӑ пустараҫҫӗ. Вӗсене ятарлӑ бланк валеҫсе панӑ, унта ашшӗ-амӑшӗ шкул директорӗ ячӗпе ҫырса чӑваш чӗлхине вӗрентме ирӗк парать.
Пӗр хӗрарӑм шухӑшӗпе, чӑваш чӗлхине вӑйӑ евӗр ирттерни, уншӑн паллӑ лартманни аванрах. Предмет унӑн ачисене килӗшет-мӗн, ҫавӑнпа вӑл ӑна программӑран пачах кӑларттарасшӑн мар.
Чӗмпӗр хула администрацийӗ пулӑшнипе, Чӗмпӗр облаҫӗнчи чӑвашсен наципе культура атономийӗ, чӑваш культура центрӗ тата «И.Я. Яковлев хваттерӗ» музейӗ чӑваш букварӗн уявне паллӑ турӗҫ.
Шӑп та 145 ҫул каялла Хусанти К.А. Тилли типографийӗнче паллӑ педагог-ҫуттакӑларуҫӑ хатӗрленӗ чӑваш букварӗ кун ҫути курнӑ. Чӑваш ҫырулӑхӗн сӑпки Чӗмпӗр хули тесе ахальтен каламаҫҫӗ. Шӑпах Чӗмпӗрте хатӗрленӗ те букваре. И.Я. Яковлевӑн ҫак ӗҫри пӗрремӗш пулӑшаканӗсем студент-филолог В.А. Белилин тата пӗрремӗш вӗренекенӗ, педагог, тӑлмач, этнограф А.В. Рекеев пулнӑ. Букварь 1872 ҫулта «Чӑваш ачисене ҫырӑва вӗрентмелли кӗнеке» ятпа пичетленсе тухнӑ.
Мероприятие Чӗмпӗрти 6, 21, 40, 55-мӗш, Луговойӗнчи, Чӑнлӑ районӗнчи Аслӑ Нагаткин, Репьевка шкулӗсенче чӑваш чӗлхипе культурине тӗрлӗ майсемпе вӗренекен ачасемпе вӗрентекенсем килсе ҫитнӗ. Чи малтан вӗсем Чӗмпӗр чӑваш шкулӗн комплексӗпе паллашнӑ, «И.Я. Яковлев хваттерӗ» музейра экскурси иртнӗ. Музейӑн ӑслӑлӑх ӗҫтешӗ Светлана Борисова уйрӑмах иккӗмӗш хутри чӑваш алфавичӗпе тата чӑваш букварӗпе ҫыхӑннӑ экспонатсене тимлӗх уйӑрнӑ. Виҫҫӗмӗш хутра ачасем И.
+20.3 °C